Powstańcy styczniowi
„ Z tych bohaterów jedni stali się głośnymi,
inni nieznani cicho złożyli swe kości,
nad którymi nie stanął pomnik,
nawet pamięć zaginęła o ich imieniu,
a tych jest liczba przeważna,
wszyscy jednak mieli tę świadomość,
że cierpią, tęsknią i giną za sprawę świętą
i że cierpienia ich wydadzą owoc pożądany”
ks. biskup Paweł Kubicki
Powstanie styczniowe wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 na Litwie, trwało do jesieni 1864, zasięgiem objęło ziemie zaboru rosyjskiego.
W Kłoczewie 13 listopada 1862 r. odbył się zjazd duchowieństwa podlaskiego, na który przyjechało ponad 80 delegatów. Przybyli także świeccy przedstawiciele powstańczych organizacji. Duchowieństwo przystąpiło do organizacji powstańczej. Na męża zaufania wybrano ks. Seweryna Paszkowskiego z Maciejowic, który miał utrzymywać kontakty z Komitetem Centralnym Narodowym.
Najsłynniejszą potyczką była Bitwa pod Żyrzynem, w której oddziałem powstańczym dowodził płk Michał Heydenreich-Kruk, naczelnik wojskowy województwa podlaskiego i lubelskiego. Rankiem 8 sierpnia 1863 r. powstańcy rozbili oddział składający się z ponad 500 carskich żołnierzy z twierdzy Iwangorod. Polacy zdobyli 201 tys. rubli w złocie oraz 400 karabinów. Pieniądze zostały przeznaczone na wzmocnienie oddziałów powstańczych.
Henryk Sienkiewicz poświęcił generałowi Michałowi Heydenreich-Krukowi poemat „Hanna. Poemat na tle powstania 1863 r.”
Budowniczy cytadeli dęblińskiej Romuald Traugutt w stopniu podpułkownika w 1862 roku odszedł z armii carskiej. 17 października 1863 r. został dowódcą powstania styczniowego. Jego przywództwo miało charakter tajny. Traugutt przyjął pseudonim Michał Czarnecki. Został aresztowany przez carską policję w kwietniu 1864 r. Więziono go i torturowano w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Traugutt został zdegradowany i skazany na karę śmierci. Dyktatora powstania powieszono 5 sierpnia 1864 roku w Cytadeli Warszawskiej.
Powstańcy styczniowi z Gminy Irena
- Leopold Czopiński vel Czapiński – służył w oddziale Władysława Lewandowskiego, został wzięty do niewoli 9 kwietnia 1864 roku pod Bobrownikami, zesłany na Syberię. Powrócił do kraju 1874 r.
- Władysław Lewandowski – był burmistrzem miasta Bobrowniki w latach 1861-1863, dowodził konnym oddziałem powstańczym liczącym około 50 ludzi. Oddział brał udział w bitwach pod Cisownikiem, Krupami i Natolinem. Został aresztowany pod koniec maja 1864 r. w okolicach Kurowa. Uwięziono go na Zamku Lubelskim i skazano na 12 lat katorgi. Dzięki pomocy lubelskich Żydów udało mu się uciec z więzienia.
- 3. Mordko (Motek) Pachciarz – był dzierżawca w Bobrownikach. W czasie powstania pełnił funkcję kuriera. Woził powstańcze rozkazy i raporty do dęblińskiego pałacu, które umieszczał w kieszeniach płaszczy księcia Paskiewicza, a drugi kurier odbierał pocztę. Była to najlepiej zorganizowana w okręgu poczta. Nikt nie przypuszczał, że w pałacu księcia Paskiewicza, syna Iwana tuż obok fortecy była powstańcza poczta rozdzielcza.
- Antoni Skotnicki – był synem poczmistrza stacji we wsi Moszczanka, pełnił funkcję komisarza Rządu Narodowego i jednocześnie naczelnika cywilnego województwa podlaskiego. Zagrożony aresztowaniem wyjechał z Królestwa Polskiego do Paryża. W 1869 roku zamieszkał we Lwowie, gdzie zmarł i został pochowany w 1897 r. na Cmentarzu Łyczakowskim.
- Antoni Sobiech – urodził się w Bobrownikach, jako powstaniec styczniowy został aresztowany i zesłany na Syberię.
- Łukasz Szkoda – urodził się we wsi Masów, zamieszkiwał w Iwanowskim Siole (Dęblinie). Za udział w powstaniu styczniowym został aresztowany i skazany na 4 lata w rotach aresztanckich.
- Michał Sochacki – był nadleśnym w Ordynacji Zamoyskich, mieszkał w Radecznicy. Uczestniczył w powstaniu listopadowym i styczniowym. Zmarł w 1912 roku w Irenie, pochowany został w Bobrownikach.
- Aleksander Uchnast – jako powstaniec należał do oddziału Denisiewicza, który walczył na Kielecczyźnie i w Radomskiem. W okresie międzywojennym mieszkał na Michalinowie, aktywnie uczestniczył w życiu społecznym Dęblina i okolicy. Zmarł w styczniu 1939 r., pochowany został na cmentarzu w Busku Zdroju.
- Adam Hieronim Węglewski (Węglowski) – urodził się w Dęblinie, był synem oficjalisty w Dobrach Rządowych Dęblin. Brał udział w powstaniu styczniowym, a po 1864 r. był obywatelem ziemskim. Zmarł w 1926 roku w Kielcach, gdzie został pochowany na Cmentarzu Stary.
Wielu powstańców styczniowych było więzionych w Twierdzy Iwangorod, m.in.:
- ks. Józef Gacki – polski duchowny i historyk ziemi radomskiej, proboszcz Jedlni. Był patriotą, prześladowanym przez władze carskie za popieranie i czynny udział w powstaniu styczniowym, za co był później więziony w dęblińskiej twierdzy.
- ks. Aleksander Malanowicz – polski duchowny, był wikarym w Radomiu, następnie proboszczem w Skaryszewie i Szydłowcu. W ocenie władz rosyjskich należał do inspiratorów ruchu powstańczego, a jego plebania miała stanowić ostoję dla dowódców powstania styczniowego. Po ataku powstańców w styczniu 1863 r. został aresztowany, a następnie więziony w Radomiu i dęblińskiej twierdzy. W lutym 1863 Uszakow powiadomił ks. bp. Józefa Juszyńskiego, że na jego wstawiennictwo wydał rozkaz komendantowi twierdzy Iwanogród, by uwolnił księdza. Władze carskie pozbawiły ks. A. Malanowicza tytułu kanonika, nie otrzymał też funkcji dziekana dekanatu.
gsz
Na podstawie książki „Powstanie styczniowe w okolicach Ryk” pod redakcją
J. Frąckiwicza i H. Witek