Najstarsze plany i ulice osady Irena.
Kiedy w 1954 roku powstało miasto Dęblin (nadchodzi 70 rocznica tego wydarzenia) w skład miasta weszło kilka wsi i osada Irena. O ile wioski raczej nie były podzielone na ulice, najprawdopodobniej co najmniej do okresu międzywojennego, o tyle mająca od początku miejski charakter i układ urbanistyczny osada Irena, już w chwili powstania miała ulice. Nawet jeśli nie od razu uwzględniane były w adresowaniu posesji, a nawet wykazywały pewną zmienność nazewnictwa w czasie, nie ulega wątpliwości, że nadawały one miejski charakter tej miejscowości. Jak nazywały się te ulice w momencie powstania osady? Tego nie wiemy. Znamy jednak, dzięki wzmiance w monografii Dęblina autorstwa Klemensa Kurzypa, iż plan regulacyjny osady Irena z 18 września 1864 roku, czyli dziesięć lat po powstaniu miejscowości, oprócz rynku wspomina o ulicach: Warszawska, Ordynacka, Wiejska, Demblińska, Przechodnia, Kościelna, Forteczna, Łączna i Klonowa. [1] W samym dokumencie, na który powołał się autor, nie ma planu osady, jednak na takowy plan Pismo Rządu Gubernialnego Lubelskiego z 6 stycznia 1865 r. się powołuje [2], być może da się go jeszcze odnaleźć w zasobach Archiwum Głównego Akt Dawnych. Nota bene w zbiorze tych akt wprost napisane jest, że: „Osady handlowej Irena pod Twierdzą Iwangorod w powiecie Lubelskim założonej, która następnie na miasto ma być zamienioną”. [3] Jak wiadomo plany te nie weszły w życie, najprawdopodobniej ze względu na śmierć Iwana Paskiewicza, właściciela majoratu dęblińskiego. Jego syn Teodor Paskiewicz, nie interesował się aż tak bardzo dobrami dęblińskimi, skupiając się na Homlu gdzie stale mieszkał. Za to w Archiwum Państwowym w Lublinie udało się odszukać późniejszy plan, a w zasadzie kopię z 1898 roku, na której są opisane ulice przylegające do Rynku. W zasobie Rządu Gubernialnego Lubelskiego 1867-1918, Wydział Budowlany jest plan Ireny w zbiorze: „W sprawie opracowania i zatwierdzenia planów regulacyjnych dla miast województwa lubelskiego”. [4] Plan ten został dołączony do artykułu. [fot.2] Brakuje na nim nazw ulicy Przechodniej i Staromiejskiej oraz Wiejskiej (dziś część Grunwaldzkiej), jako nieprzylegających bezpośrednio do Rynku. Niemniej zapisane nazwy ulic są dość ciekawe, tak jak i ich rozmieszczenie. Od centralnie umiejscowionego Rynku odchodzą na planie, ulica Dęblińska prowadząca do zabudowań folwarku dęblińskiego i dalej do pałacu w Iwanowskim Siole. Dziś ta ulica nosi nazwę ul. Piłsudskiego. W kierunku twierdzy Iwangorod odchodzi ulica Iwangorodzka, czyli dzisiejsza Warszawska. W przeciwnym kierunku, do szosy Warszawsko-Lubelskiej w Moszczance odchodzi ulica Warszawska (sic!). W kierunku północnym uliczka prowadząca z Rynku do żydowskiej bożnicy nosi nazwę, a jakże, ul Bożnicza, to dzisiejsza ul. PCK. Z kolei ulica znana obecnie jako Okólna, na planie jest opisana jako dwie ulice. Od wschodniej pierzei Rynku do bożnicy ciągnie się ulica Poapteczna/Zaapteczna. Z historii wiadomo, że w tym rejonie mieszkała rodzina Haasów, może przy domu prowadzili aptekę, lub takowa była w domu Wiplerów (obecnie bank PKO). To by tłumaczyło jej nazwę. Z kolei odcinek Okólnej, od bożnicy w kierunku zachodniej pierzei Rynku nosi na planie nazwę ulicy Pryncypalnej. Najprawdopodobniej należałoby tę nazwę tłumaczyć jako ul. Główna, wskazuje na to fakt, że w okresie okupacji hitlerowskiej ta część ulicy Okólnej podpisywana jest czasem na niemieckich fotografiach jako Hauptstrasse. [fot.1] Poza nazwami ulic plan zawiera kilka innych ciekawostek. Tereny przylegające do współczesnej ulicy Staromiejskiej są na nim opisane jako Stary Forsztadt, czyli miejsce, gdzie na gruntach wsi Żdżary zaczęli się osiedlać głównie chrześcijańscy osadnicy obsługujący twierdzę, jeszcze zanim powstała Irena na gruntach folwarku Dęblin. W akcie lokacyjnym teren ten został przyłączony do powstającej osady. Fakt, że były to najstarsze tereny osadnicze Ireny zadecydował by ulicę przy nich nazwać ul. Staromiejską. Na planie widać dróżkę równoległą do ulicy Przechodniej, prowadzącą do wiatraka, który nadał nazwę późniejszej ulicy Wiatracznej, choć samej ulicy jeszcze na tym planie nie widać. Na planie został też oznaczony budynek gminy (wówczas jeszcze drewniany) oraz lokalizacja poczty, która w XIX wieku mieściła się przy ulicy Iwangorodzkiej (obecnie Warszawska w pobliżu dawnego kina Irena).
[1] Kurzyp Klemens „Dęblin. Szkice z dziejów miejscowości i okolicy.” str. 27.
[2] AGAD, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Tyczące się Osady Irena, sygn. 1/191/0/-/3496, karta 13.
[3] jak wyżej, karta 2
[4] Rząd Gubernialny Lubelski 1867-1918 Wydział Budowlany – Referat II Inżynieryjny
W sprawie opracowania i zatwierdzenia planów regulacyjnych dla miast województwa lubelskiego
sygnatura 35/116/0/2.2/2609
DP
